Ένα από τα γνωστότερα και πολυσυζητημένα βουνά της Ελλάδας είναι το όρος Γράμμος. Είναι γνωστό τόσο για την οικολογική του αξία στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, όσο και για το ρόλο που είχε σαν βουνό στον εμφύλιο πόλεμο. Έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000, καθώς και στο δίκτυο των “Σημαντικών Περιοχών για τα πουλιά”.
Δυτικά συνορεύει με την Αλβανία, ενώ ανατολικά σβήνει κάτω από τις απότομες πλαγιές των Αρένων. Ξεχωρίζει ακόμη για την πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Ειδικότερα τα φυλλοβόλα δέντρα το φθινόπωρο μεταμορφώνουν το τοπίο σε έναν πολύχρωμο καμβά. Στα είδη που μπορεί κανείς να δει στις πλαγιές του συμπεριλαμβάνονται οι οξιές, οι βελανιδιές, τα μαυρόπευκα, ενώ δύσκολα θα συναντήσει κανείς ρόμπολα.
Η περιβαλλοντική οργάνωση Αρκτούρος έχει συμπεριλάβει τον ευρύτερο ορεινό όγκο ως μια από τις σημαντικότερες περιοχές για την καφέ αρκούδα (προστατευόμενο είδος στην Ελλάδα και την Ευρώπη). Επίσης μερικά ακόμη θηλαστικά που με λίγη τύχη μπορεί κανείς να δει είναι ο λύκος, το αγριόγιδο, η βίδρα, ενώ στον ουρανό συναντάμε είδη όπως ο χρυσαετός, ο ασπροπάρης, το γεράκι, το σαϊνι κ.α. Από εδώ πηγάζουν και δύο γνωστοί ποταμοί, ο Αλιάκμονας και ο Σαραντάπορος. Η ψηλότερη κορυφή του έχει την ονομασία Τσούκα Πέτσικ και φτάνει σε ύψος τα 2.520μ. Χωρίς χιόνια είναι αρκετά εύκολο να την προσεγγίσει κανείς καθώς η ανάβαση δεν απαιτεί ειδικές γνώσεις ορειβασίας αλλά με χιόνια τα πράγματα αλλάζουν αρκετά.
Εξαιτίας της μικρής διάρκειας των ημερών κατά τη διάρκεια του χειμώνα, για να φτάσει κανείς στην κορυφή και να γυρίσει με το φως του ήλιου πίσω, θα πρέπει να ξεκινήσει την ανάβαση νύχτα. Δύο από τα πιο γνωστά χωριά της περιοχής είναι η Αετομηλίτσα η οποία βρίσκεται κάτω από τις κορυφές Γκέσος και Κιάφα, όπως και το χωριό Γράμμουστα (Γράμμος) το οποίο βρίσκεται βορειότερα. Από το τελευταίο χωριό, το οποίο προσεγγίζεται και πιο δύσκολα, είναι ευκολότερο να φτάσει κανείς σε μια από τις μεγαλύτερες αλπικές λίμνες της Ελλάδας, την λίμνη Γκίστοβα. Άλλη μια γνωστή λίμνη είναι η Μουτσάλια που βρίσκεται ανατολικά της κορυφής “Επάνω Αρένα”.
Ο Γράμμος όμως είναι γνωστός και για τις μάχες που δόθηκαν στις πλαγιές του μεταξύ του εθνικού στρατού και των ανταρτών (ΔΣΕ). Ο εθνικός στρατός με δύναμη πυρός 90.000 αντρών είχε να αντιμετωπίσει τους 4.500 αντάρτες του Γράμμου και άλλους 7.500 στο όρος Βίτσι. Σε συνεργασία και με τους Αμερικάνους οι οποίοι έριξαν ακόμη και δοκιμαστικές βόμβες ναπάλμ στον Γράμμο, κατάφεραν να καταλάβουν όλο τον ορεινό όγκο με τελευταίο ύψωμα το Κάμενικ, που σήμανε την λήξη του πολεμικού σκέλους του εμφυλίου.
Κορυφή
(Τσούκα Πέτσικ) 2.521μ.
Αποστάσεις
Αθήνα: 563χλμ.
Θεσσαλονίκη: 256χλμ.
Καταφύγια
Δεν υπάρχουν καταφύγια στο βουνό, αλλά στην Αετομηλίτσα λειτουργεί ξενώνας όπως και στο χωριό Γράμμουστα.
Προτεινόμενη διαδρομή
Αετομηλίτσα – Γκέσος (μνημείο εμφυλίου) – Κορυφή Σκίρτση (Περήφανο) Φτάνουμε στο χωριό, περνάμε το μικρό ξύλινο γεφυράκι και στην επόμενη διασταύρωση στρίβουμε δεξιά ακολουθώντας τον λιθόστρωτο δρόμο. Εδώ υπάρχει ταμπέλα που μας δείχνει την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουμε. Ο δρόμος σε λίγο γίνεται χωματόδρομος και μας οδηγεί έξω από το χωριό. Αφού περάσουμε μια ξύλινη γέφυρα και το ρέμα “Άσπρο Ποτάμι” σε λίγα λεπτά στρίβουμε δεξιά με κατεύθυνση το δάσος φυλλοβόλων.
Το μονοπάτι στην αρχή είναι εμφανές αλλά αργότερα χάνεται. Επίσης δεν υπάρχουν ορειβατικά σήματα στα δέντρα και σε περίπτωση που υπάρχουν χιόνια στο βουνό είναι δύσκολο να ακολουθήσουμε το μονοπάτι. Ωστόσο η κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουμε για το μνημείο του Γκέσου είναι εμφανής καθώς αυτό φαίνεται και από την είσοδο του χωριού. Ανηφορίζουμε στο δάσος διασχίζοντας διαδοχικά δύο ξέφωτα ενώ συναντούμε τον δασικό δρόμο τέσσερις φορές. Στο τελευταίο κομμάτι πριν την αλπική ζώνη του βουνού, η κλίση του μονοπατιού γίνεται πιο απότομη και σύντομα μας οδηγεί στα τελευταία δέντρα. Εδώ θα βρούμε έναν μεταλλικό στύλο, ενώ πιο πάνω υπάρχουν άλλοι δύο οι οποίοι και μας οδηγούν στο μνημείο. Από εδώ βλέπουμε την κορυφή Τσούκα Πέτσικ, την Σκίρτση, τις Αρένες και την κορυφή Κιάφα.
Ακολουθούμε το πλατύ μονοπάτι προς την κορυφογραμμή η οποία θα μας οδηγήσει στην κορυφή Σκίρτση. Η πορεία είναι εύκολη και μόνο λίγο πριν το τέλος η κλίση γίνεται πιο απότομη χωρίς όμως κινδύνους. Φτάνοντας στην κορυφή έχουμε θέα σε πολλά ελληνικά βουνά όπως και σε αλβανικά. Νοτιότερα και ανατολικά αντικρίζουμε τον Σμόλικα και την Τύμφη, ενώ δυτικά διακρίνονται τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η διαδρομή διαρκεί περίπου 6 ώρες με επιστροφή ενώ με χιόνια αρκετά περισσότερο.
Αξιοθέατα
Από τα ομορφότερα αξιοθέατα της περιοχής είναι οι λίμνες Γκίστοβα και Μουτσάλια. Η πρώτη βρίσκεται σε υψόμετρο 2.350 μ. και είναι μια από τις μεγαλύτερες αλπικές λίμνες της Ελλάδας. Η περιοχή προτείνεται και για κατασκήνωση, ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται η ψηλότερη κορυφή του βουνού, Τσούκα Πέτσικ. Η δεύτερη λίμνη βρίσκεται ανατολικά των κορυφών Αρένες και καλύτερη εποχή για να την επισκεφτεί κανείς είναι η άνοιξη. Στις λίμνες Μουτσάλια μπορεί να πάει κανείς και με αυτοκίνητο.
Τα γνωστότερα χωριά της περιοχής είναι η Αετομηλίτσα και ο Γράμμος (Γράμμουστα). Το πρώτο χωριό βρίσκεται νότια και το δεύτερο βορειότερα. Στην Αετομηλίτσα είχε την έδρα της η κυβέρνηση του βουνού που είχε σχηματιστεί από τον ΔΣΕ την περίοδο του εμφυλίου πολέμου.
Ιστορικά στοιχεία
Ο Γράμμος μαζί με το Βίτσι αποτελούν τα δύο βουνά στα οποία έπεσε η αυλαία του εμφυλίου πολέμου. Αν και οι αντάρτες είχαν την βοήθεια της Αλβανίας και άλλων βαλκανικών χωρών, δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στην αριθμητική υπεροχή του εθνικού στρατού. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η δύναμη πυρός του εθνικού στρατού μια που ήτανε εφοδιασμένος με όπλα τελευταίας τεχνολογίας, ενώ στις μάχες συμμετείχαν 87 αεροπλάνα τα οποία δεν άφηναν κανένα περιθώριο ξεκούρασης στους αντάρτες, οι οποίοι μετακινούνταν συνεχώς για να γλυτώσουν από τα πυρά.
Με την καθοδήγηση των Αμερικάνων χρησιμοποιήθηκαν και βόμβες ναπάλμ οι οποίες επίσης προκάλεσαν πολλές απώλειες στους αντάρτες. Τελικά τα ξημερώματα τις 25ης Αυγούστου του 1949 ο εθνικός στρατός κατάφερε να διασπάσει την γραμμή άμυνας του ΔΣΕ και να βρεθεί στα μετόπισθεν του. Όσοι αντάρτες επέζησαν πέρασαν τα σύνορα προς την Αλβανία μετά από διαταγή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ.
Σκι
Δεν υπάρχουν χιονοδρομικά κέντρα στο βουνό. Προτείνεται για ορειβατικό σκι.
